"مدل سه هفت رشد و مديريت نوين"

بر اساس حديثي از پيامبر مهر و دانايي(ص)

نوشته : محمدعلي فقيه / مدرس دانشگاه

اصطلاحاتي همچون تحول سازماني، مديريت تحول گرا، سبكهاي رهبري نوين و و و در ادبيات مديريت امروز به كليدواژه هاي اساسي تبديل شده اند. به چه سازمان هايي تحول يافته و پيشرو گفته مي شود؟ چه سبك يا سبكهايي از مديريت به صفت تحول گرائي متصف هستند؟ سبكهاي نوين رهبري بر چه محوري مي گردند؟

وجه مشترك پاسخ اين سوال ها انسان است، انسان محور اين تحولات است، انسان در نقش هاي مختلف منشأ تغيير است، چه در نقش مدير، چه در نقش كارمند، چه در نقش كارگر و چه در نقش صاحب نظر و دانشمند، اين انسان است كه ماهيت و ذات سازمان را تشكيل مي دهد و باعث حيات، بالندگي و حتي مرگ آن مي شود.
آدريان لوي (Adrian levy) مي گويد «كاركنان ارزشمندترين دارائي سازمان نيستند بلكه خود سازمانند و باقي چيزها دارائي هستند.»
بر همين اساس است كه صاحب نظرات معتقدند يك سازمان موفق و تحول يافته، مجموعه اي است مركب از انسان هائي با فرهنگ سازماني، انديشه و هدف مشترك كه تجارب و دانش خود را با عشق به پيشرفت روزافزون سازمان در اختيار مديريت قرار مي دهند. (1)
تحقيقات نشان مي دهد، در دنياي به شدت رقابتي امروز، مزيتي كه سازمان ها براي پيشي گرفتن از يكديگر دارند، نه به خاطر بكارگيري فناوري نو است اين راز در بالا بودن اعتماد به نفس و ميزان تعهد و بلوغ نيروي انساني سازمان نهفته است.
در سازمان هاي جديد، نيروي انساني نه تنها براي انجام وظيفه اي كه به عهده دارد بلكه براي بهبود كاركرد كل سازمان احساس مسئوليت مي كند.
پرواضح است اين بحثها به نيروي انساني عادي اشاره ندارد بلكه به دنبال كاركناني با ويژگي هائي معين است. ويژگي هايي كه در واژه «توانمندي كاركنان» تا حدودي تعريف مي شود.
از ديدگاه برخي محققين، توانمندسازي نيروي انساني عبارت است از؛ ارتقاء توانائي نيروي انساني در استفاده بيشتر از قوه تشخيص و تحليل و داشتن بصيرت در انجام كارها و مشاركت كامل در تصميم هايي كه بر زندگي آن ها اثر مي گذارد.
به عبارت ديگر توانمندسازي آزاد كردن نيروهاي دروني افراد براي كسب دستاوردهاي شگفت انگيز است. (1)
روشن است كه دستاوردهاي بسيار ارزشمندي در انتظار سازمان هاي پيشرو و تحول گراي واجد نيروي انساني توانمند است، دستاوردهايي همچون خلق ابتكارات جديد با استفاده بيشتر از منابع فكري، بهبود مستمر در سازمان، افزايش بهره وري، خودكنترلي، ارتقاء كيفيت توليدات و غيره كه همگي در سايه احساس تعلق، مشاركت و مسئوليت پذيري نيروي انساني و تغيير طرز تلقي او از «اجبار» به «اختيار» قابل حصول است.
همچنين شكي نيست كه موانعي همچون انتخاب سبك مديريت نامناسب و نگرش منفي مديران به كاركنان و عدم وجود اعتماد و اطمينان بين اعضا، بالندگي نيروي انساني و موفقيت فرايند توانمندسازي كاركنان را با چالش روبرو خواهد كرد.
در دهه هاي اخير تلاش براي دستيابي به نيروي انساني بالغ و نقش رهبري در ايجاد چنين نگرش هايي در افراد از دغدغه مهم محققين بسياري بوده است.
از جمله اين تئوري ها مي توان به «نظريه هاي رشديافتگي» آرجريس و «چهار سيستم» ليكرت اشاره كرد كه جزء نظريات مشهور و مقبول العامه محسوب مي شود.
به عنوان نمونه، تئوري رشد نيافتگي ـ رشد يافتگي (immaturity – maturity) گريس آرجريس (chris Argris) درباره رشد افراد در محيط كار و نقش آن در بهره وري سازمان توضيح مي دهد. به زعم آرجريس براي اينكه يك فرد طي سالهاي رشد خود به يك شخص پخته و بالغ تبديل شود 7 نوع تغيير در شخصيت او بايد بوجود بيايد.
اول، فرد از يك حالت منفعل دوره طفوليت به يك حالت فعال در دوره رشد يافتگي تغيير كند.
دوم، فرد از حالت وابستگي دوران رشدنيافتگي و كودكي به استقلال نسبي برسد.
سوم، فرد رفتارهاي خود را تنوع بخشد.
چهارم، از علائق سطحي دوران نابالغي به علائق عميق تر دوران بلوغ منتقل شود.
پنجم، از چشم انداز محدود (حال را ديدن) به چشم انداز گسترده گذشته، حال و آينده گذر كند.
ششم، از تبعيت صرف در دوران طفوليت به رشد و بالندگي برسد.
هفتم، از ناخودآگاهي و عدم شناخت به خود كه مربوط به دوران رشدنيافتگي است به دوران خودآگاهي و خودكنترلي كه مختص دوران رشد يافتگي برسد.
اين تغييرات بر يك پيوستار، از رشدنيافتگي (عدم بلوغ) به رشد يافتگي (بلوغ) تغيير مي كند.(2)

رشد يافتگي افراد رشد نيافتگي افراد


و يا نظريه ديگري كه توسط رنسيس ليكرت (R.Likert) مطرح شده «پيوستار 4 سيستم يا چهار سبك رهبري» است كه اين پيوستار انتخاب سبك هاي رهبري را با بلوغ كاركنان مرتبط مي داند و متناسب با رشديافتگي يا رشد نيافتگي افراد، سبك رهبري خاصي را تجويز مي كند اين پيوستار نيز چنين است.
سبك 1: سبك رهبري آمرانه، براي افراد رشد نيافته كه قابل اعتماد نيستند و صرفاً با ابزارهاي پاداش و تنبيه برانگيخته مي شوند و نظارت بر آنها بايد شديد باشد.
سبك 2: سبك رهبري آمرانه دلسوزانه، براي افرادي با رشديافتگي زير متوسط كه مي توان به آنها اعتماد آميخته با لطف و حمايت داشت و تفويض اختيار محدود همراه با نظارت نزديك بر آنها را در نظر گرفت.
سبك 3: سبك رهبري مشورتي، براي افرادي با رشديافتگي بالاي متوسط كه تا حدود زيادي مي توان به آنها اعتماد كرد و از نظرات و عقايد آنها استفاده نمود، به اين افراد تا حد قابل قبولي مي توان تفويض اختيار نمود.
سبك 4: سبك رهبري مشاركتي، براي افراد بالغ و رشد يافته كه مي توان به آنها كاملاً اعتماد كرد و براي تصميم گيري و اجرا، تفويض اختيار كامل نمود.(3(

مشاركتي مشورتي آمرانه دلسوزانه آمرانه

البته تئوري هاي ديگري همچون تئوري رهبري وضعيتي هرسي و بلانچارد و يا نظريه چرخه زندگي فيدلر نيز پيوستارهاي فوق را تائيد مي كنند.
اگر تعاريف و نظريه هاي فوق را حاصل تجربيات علمي و عملي جامعه جهاني بدانيم كه پس از تلاش مستمر و آزمون و خطاي مكرر و صرف سال ها تحقيق و تفحص ميداني بدست آمده است، خواهيم دانست كه سازمانها همواره درصدد بهبود وضعيت فعلي خود بوده و به دنبال ايجاد ارزش افزوده بيشتر مي باشند و نهايتاً با توجه به نقش ماهوي انسان در سازمانها، اين ارزش افزوده را در ارتقاء و تعالي انسان جستجو مي كنند. از اين رو، امروزه مراكز آموزشي و تربيتي در جهان تلاش خود را بر اين امر متمركز مي كنند كه افراد را به گونه اي تربيت كنند تا وقتي وارد جامعه و سازمان مي شوند از سطح رشديافتگي قابل قبول برخوردار باشند.
در جهان امروز، از جمله شاخص هاي توسعه و پيشرفت، سطح سواد بالا و بلوغ و رشد رواني افراد جامعه تعريف شده و افتخار جوامع، استفاده از سبكهاي مديريتي مشاوره اي و مشاركتي يا همان سبكهاي 3 و 4 ليكرت است و در اين رهگذر سعي بر ارتقاء كاركنان رشد نيافته و يا اخراج كاركنان غيرقابل ارتقاء، از سيستم سازماني مي باشد.
به راستي كليد حل مشكل رشد نيافتگي انسانها چيست؟ آيا تنها راه حل، آموزش افراد رشد نيافته و اخراج افراد غيرقابل آموزش از سيستم كاري است، يا راه حل هاي ديگري هم براي پيشگيري وجود دارد، يقيناً راه حل هاي ريشه اي تر وجود دارد كه مي تواند مبتني بر فرهنگ غني اسلامي ـ ايراني، مشكل را از پايه حل كند. نگارنده پس از تحقيق و بررسي متون تربيتي بومي و بخصوص آموزه هاي دين متعالي و حيات بخش اسلام، الگوي زير را براي پيشگيري از رشدنيافتگي پيشنهاد مي نمايد.

مدل سه هفت رشد:
اين مدل كه برگرفته از حديث نبوي(ص) است يكي از اين داشته هاست. براساس اين حديث، رسول گرامي اسلام(ص) براي آنكه افراد جامعه از رشديافتگي و تعادل رواني و جسمي كافي برخورد باشند و بلوغ و آمادگي پذيرش مسئوليت هاي مهم اجتماعي را داشته باشند توصيه مي فرمايد: «فرزند خود را تا هفت سال آزاد بگذار تا بازي كند، و در هفت سال دوم به تربيت و تأديب او بپرداز و در هفت سال سوم او را مشاور و همراه خود قرار ده (4)
آنچه مسلم است اسلام دين فطرت و عدالت است، ديني است كه با سرشت و خلقت انسان انطباق كامل دارد از اين روست كه براي تربيت و پرورش انسان بسيار پيش از تولد برنامه دارد، از نحوه انتخاب همسر، زمان ازدواج، زمان انعقاد نطفه، ايام بارداري و هنگام تولد، تا دوران كودكي، نوجواني، جواني و هنگام مرگ، به راهبري انسان از طريق استفاده از منابع دست اول مبتني بر وحي همچون قرآن كريم و روايات معصومين(ع) مي پردازد.
اسلام مي خواهد انسان بالنده باشد، بالغ باشد، رشد يافته باشد، مسئوليت پذير باشد، خودكنترل باشد، مستقل، بصير و جامع نگر باشد. بنابراين براي او به هيچ وجه سطوح پايين رشد (عدم بلوغ) را نمي پسندد و به مربيان انسان كه در در جه اول والدين او هستند مي آموزد كه اگر مي خواهيد خصوصيات ذكر شده را در فرزند خود بيابيد و با اين ويژگي ها او را به جامعه تحويل دهيد، وحي پيشنهاد ساده و در عين حال دقيقي را ارائه كرده است كه با بكارگيري آن، جامعه اي متشكل از افراد بالغ و رشديافته خواهيد داشت و به تبع آن مديريت بر چنين جوامعي خود داراي ويژگي هاي برتر خواهد بود.
اسلام براساس آموزه هاي خود، افراد جامعه مختار خود را افرادي بالغ دانسته و به مديران توصيه مي كند «و شاورهم في الامرا»(5) يعني در امور مشورت كنيد و از سوئي مي دانيم كه شرايط افراد طرف مشورت، در فرمان حكومتي امام علي(ع) به مالك اشتر برشمرده شده است، شرايطي متناسب با تعادل روحي و بلوغ رواني، از قبيل عدم بخل، عدم ترس، عدم حرص و... (6) و تاكيد نموده است كه (من شاور الرجال شاركها في عقولها) يعني آنكس كه با ديگران مشورت نمايد در انديشه و عقل آنان شركت نموده است (6) پس اگر قرار باشد مشورت و شراكت در عقل و انديشه ديگران يك ملاك جدي در تصميم گيري هاي فردي و اجتماعي باشد طبيعتاً لازم است طرف مشورتها داراي انديشه سالم و تعادل رواني باشند كه براي اين منظور بايد خانه را از پاي بست درست بنيان نهاد.
پيامبر اكرم(ص) به عنوان يك انسان كامل، نسخه سه مرحله اي كه هر مرحله آن هفت سال از عمر انسان را از بدو تولد شامل مي شود براي انسان ارائه مي كند، كه طي آن فرد از ابتداي تولد تا 21 سالگي يعني هنگامي كه به لحاظ تربيتي از محيط خانواده دور مي شود، از نظر رشد جسمي و رواني به بلوغ نسبي برسد. مراحلي به هم پيوسته و مكمل، كه براساس تغييرات روحي، جسمي و عقلي در فرايند چرخه زندگي او تنظيم شده است.
كمي با تأمل، اين سه مرحله (سه هفت رشد) را مرور مي كنيم:
1. هفت سال اول زندگي يا دوره سيادت:
در اين دوره كودك در حال آشنايي با محيط و دنياي اطراف خود است و ارتباط تعريف شده اي با آن ندارد و نياز دارد آنرا بشناسد، حس كند و ارتباط برقرار كند، همه اينها از طريق آزمون و خطا يا همان بازي محقق مي شود.
بي ربط نيست كه روانشناسان اين دوره را «دوره حسي ـ حركتي» نام گذاشته اند. در اين دوره قدرت تشخيص و تصميم گيري كودك در حداقل است و كاملاً به اطلاعات والدين وابسته است. پس طبق اين دستور، در اين دوره هفت ساله، كودك به ورود اطلاعات مي پردازد و تاكيد شده كه در اين دوره امر و نهي و دستور به كودك در حد صفر باشد و صرفاً شناخت مدنظر باشد. مثل يك رايانه نو كه براي استفاده درست از آن لازم است قبل از دادن هر دستوري، اطلاعات لازم به حافظه آن منتقل شود، البته اين بدان معنا نيست كه كودك رها شود و به او اجازه كارهاي مخاطره آميز يا خلاف ادب داده شود، بلكه بايد با همراهي و عدم فشار، فرايند شناخت را كامل كرد.
اين دوره براي شكل گيري شخصيت بسيار مهم است.

2. هفت سال دوم زندگي يا دوره اطاعت:
پس از دوره شناخت، لازم است كودك يك دوره عملي براي بكارگيري اطلاعات ذخيره شده بگذراند. در اين دوره فرد به لحاظ رواني اطاعت پذيري فوق العاده اي دارد (بخصوص در سنين 10 ـ 7 سال) كه والدين بايد از اين ويژگي براي آموزش و يادگيري عملي فرزند خود حداكثر استفاده را بنمايند و به سؤالات جستجوگرانه او پاسخ منطقي بدهند، چرا كه پس از اين سنين يعني در سن 14 ـ 10 سالگي با توجه به تغييرات محسوس در تن و روان فرزند و رشد ذهني و ادراكي، تمايل به گريز از سيطره والدين وعلاقه به ارتباط با همسن و سالان، باعث انتقال آموزش به بيرون از خانه مي شود.
اينجاست كه اهميت گذراندن درست دوره اول يعني شناخت خوبي ها و بدي ها و تشخيص سره ها از ناسره ها مي تواند از درون فرزند را حمايت كند و از لغزش و تبعيت بي قيد و شرط از ديگران محافظت نمايد و باعث شود تا فرد در راه تعادل رواني ادامه مسير دهد.
از اين روست كه حضرت محمد(ص) دوره هفت ساله دوم را سن پيروي و فرمانبرداري مي داند و حضرت امام صادق(ع) نيز سفارش مي فرمايد كه فرزند خود را در هفت سال دوم با آداب و روش هاي مفيد و لازم تربيت كنيد.

3. هفت سال سوم زندگي يا دوره مشورت:
فرد پس از گذران دوره هاي شناختي و تمرين عملي كه تناسب كامل با فطرت او دارد اكنون مرحله نويني از فرايند رشد او آغاز مي شود و آن مرحله تمرين تصميم گيري است. اين مرحله هم اگر در پيوستار رشد و بلوغ فرزند به درستي انجام شود از او يك انسان پخته و بالغ مي سازد كه آماده ورود به اجتماع و گرفتن مسئوليت و انجام كارهاي مفيد در جامعه است.
در يك دوره هفت ساله، والدين بايد اجازه آزمون و خطا در حوزه تصميم گيري به فرزند خود بدهند، تا در محيطي امن و تحت حمايت امين ترين و دلسوزترين مربيان يعني والدين، به تمرين بپردازد. در اين مرحله سفارش شده كه والدين در كارهاي عمومي خانواده و تصميم گيري هاي جاري، نظر فرزند را به عنوان مشورت اخذ نمايند و با اغماض، نظرات او را مورد توجه قرار دهند و تا حدي كه زيان بار نباشد اجازه دهند فرزند نتايج تصميمات خود را ارزيابي و درست و غلط آنرا تجربه كند.
حاصل اجراي چنين مدل تربيتي علمي، ساده و جامع كه قابل انجام در همه خانواده هاي جامعه مي باشد، قطعاً افرادي خواهند بود كه به بلوغ نسبي و رشد يافتگي رواني رسيده و حتي واجد مهارت تصميم گيري هستند و آمادگي دارند در پيوستار رشديافتگي از مراحل بالاي متوسط، وارد اجتماع و سازمان شوند و در نتيجه با جامعه اي بالنده، پويا و پيشرفته مواجه خواهيم بود كه افراد آن رشد يافته، بالغ، عميق، مستقل و جامع نگر بوده و داراي مديريتي با سبكهاي بالغ گرا و نوين خواهد بود.

محمدعلي فقيه / مدرس دانشگاه
21/5/91
مطابق با شب 23 رمضان
منابع:
1.مقاله «كاركنان توانمند و سازمانهاي امروز» ـ مترجمين فضل ا... ساجدي و اعظم اميدواري ـ ماهنامه تدبير سال هجدهم / ص 181
2.علي رضائيان ـ مباني سازمان و مديريت ـ انتشارات سمت ـ چاپ يازدهم ـ بهار 87 ـ ص 57
3.سيد مهدي الواني ـ مديريت عمومي ـ نشر ني ـ چاپ سي و يكم ـ 1386 ـ ص 145
4.اصول كافي ـ ج 6 ـ ص 47
5.قرآن كريم ـ سوره آل عمران ـ آيه 159
6.نهج البلاغه فيض ص 998 و 1165

برداشت و درج این مقاله با اجازه آقای فقیه ( نویسنده ) و از سایت پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ ایثار و شهادت بوده است .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: